W skrócie o nurtach w psychoterapii
Psychoterapia od lat owiana jest tajemnicy. Krążą wokół niej przeróżne historie, czasami ocierające się o granicę dziwaczności. Cechą wszystkich rodzajów psychoterapii jest osobisty kontakt lekarza z pacjentem. W psychoterapii stosuje się różne podejścia m.in. psychoanalizę, terapię humanistyczno-egzystencjalną, systemową czy podejście poznawczo-behawioralne. Istnieją różne kryteria, według których można dokonać podziału psychoterapii. Zasadnicza forma klasyfikacji psychoterapii odnosi się do orientacji teoretycznej, co pozwala na różnicowanie ze względu na sposób myślenia i pracy psychoterapeuty. Wówczas mówimy o nurtach psychoterapii (lub szkołach). Współcześnie wyodrębnia się cztery zasadnicze szkoły psychoterapii: psychoanalityczna/ psychodynamiczna, behawioralno-poznawcza, humanistyczno-egzystencjalna i systemowa. Dodatkowo, wyodrębnia się nurt integracyjny i grupę „inne”, których nie da się łatwo zaklasyfikować do pięciu poprzednich ujęć (np. psychoterapia Ericksonowska). Poniżej zostaną przedstawione charakterystyczne cechy czterech najważniejszych nurtów psychoterapeutycznych, z uwzględnieniem podstawowych założeń dotyczących przyczyn trudności psychicznych i stosowanych metod pomocy. Żaden z nurtów terapeutycznych nie jest ani lepszy, ani gorszy od innego – nie ma terapii bardziej czy mniej skutecznych. Poszczególne podejścia różnią się teorią, do której się odwołują, paradygmatem (czyli sposobem myślenia o pacjencie), podejściem do widzenia i rozwiązywania problemu, a także metodami i technikami, które mają w niej zastosowanie.
NURT PSYCHOANALITYCZNY/PSYCHODYNAMICZNY
Podejście psychoanalityczne to jeden z pięciu odmiennych sposobów postrzegania ludzkiej psychiki. Zygmunt Freud definiował psychoanalizę jako procedurą badania zjawisk umysłowych, zbiór teorii psychologicznych opartych na takim badaniu oraz wynikającą z nich metodę leczenia zaburzeń psychicznych (Sokolik, 2005). Jak nietrudno odgadnąć, psychoanalityczna metoda terapii wywodzi się z teorii Zygmunta Freuda, zgodnie z którą wszelkie zaburzenia psychiczne stanowią konsekwencję konfliktu pomiędzy tym co uświadomione, a tym co nieuświadomione. Podejście to skupia się więc na analizie osobowości pacjenta przez pryzmat jego potrzeb, czy też doświadczeń, które ten zepchnął do swojej podświadomości. Manifestują się one poprzez występowanie specyficznych mechanizmów obronnych, mogących doprowadzić do wystąpienia zaburzeń psychicznych.
Warto zwrócić tu uwagę na interesujący sposób prowadzenia tego rodzaju terapii, a także samą relację istniejącą pomiędzy terapeutą, a pacjentem. Otóż, sesje terapeutyczne odbywają się cyklicznie i w sumie mogą trwać od kilku do nawet kilkunastu lat. Każde spotkanie opiera się na rozmowie, podczas której pacjent opowiada o wszystkich kwestiach, o których czuje, że w danej chwili chciałby opowiedzieć. Zdrowie psychiczne zdaniem psychoterapeutów tego nurtu zakłada zdolność do doświadczania rzeczywistości, bez konieczności jej zniekształcania. Sednem procesu leczenia jest uświadomienie sobie przez pacjenta treści, które dotychczas pozostawały nieświadome, emocji, pragnień, lęków, konfliktów wewnętrznych. Kluczową metodą odkrywania właściwości wewnętrznego świata stanowi badanie swobodnych skojarzeń pacjenta pojawiających się w trakcie sesji. Z kolei terapeuta podejmuje próbę interpretacji tych wypowiedzi, a także stara się wydobyć z nich to, czego osoba poddająca się tej terapii nie potrafi, bądź też nie chce z siebie wydobyć. Nadrzędnym celem jest tu bowiem uświadomienie (przez pacjenta) tego, co do tej pory pozostawało poza świadomością. Skutkuje to swego rodzaju konfrontacją pacjenta ze wszystkimi tymi (najczęściej trudnymi) sprawami, które zostały przez niego wyparte. Takie doświadczenie przynosi ulgę, swego rodzaju uwolnienie od wewnętrznych blokad, które były źródłem kłopotów psychicznych. Należy podkreślić, że nie istnieje jedna, powszechna metoda pracy w nurcie psychoanalitycznym, jako że rozwinięto w jego zakresie wiele kierunków, a tym samym także i szkół. Zaburzenia psychiczne zgodnie z myśleniem psychoanalitycznym są rozumiane jako konsekwencja właściwości wewnętrznego świata pacjenta, obecnych lęków i stosowanych obron. Trendy psychodynamiczne postulują, że zachowanie człowieka jest wynikiem kontrolowania przez wewnętrzne mechanizmy i ukryte potrzeby. Podczas terapii, oprócz skupiania się na emocjach i przeżyciach, analizowane są również nasze objawy fizyczne. Podczas sesji pacjent i terapeuta określają cele, które będą starali się wspólnie osiągnąć. Ten rodzaj terapii działa dobrze w przypadku zaburzeń osobowości, psychosomatycznych, lękowych i depresyjnych oraz zaburzeń odżywiania. Terapia psychodynamiczna jest również szczególnie pomocna dla pacjentów, którzy nie radzą sobie z nieśmiałością, agresją lub innymi trudnymi emocjami. Częstotliwość spotkań uzależniona jest od rodzaju problemu, z którego pacjent jest leczony. Większość spotkań odbywa się co tydzień. Terapia krótkoterminowa skupia się na rozwiązaniu konkretnego problemu, natomiast terapia długoterminowa dotyczy problemów ogólnych i wymaga dogłębnej analizy.
W przypadku zaburzeń nerwicowych, które początkowo stanowiły główny przedmiot zainteresowania psychoanalizy, objawy stanowią wyraz wewnętrznego konfliktu między trzema elementami wewnętrznej struktury jednostki: id, ego i superego. Id stanowi aspekt psychiki dążący do zaspokojenia seksualnych lub agresywnych popędów, superego zawiera zakazy i nakazy, określa system wartości jednostki i tym samym bywa utożsamiany z sumieniem. Ego stanowi natomiast częściowo świadomy element osobowości – zawiera osobiste poglądy, przekonania, pośredniczy między id a superego, wybiera możliwe do realizacji cele. Poszukując możliwości realizacji potrzeb każdej z instancji psychicznej, ego może sięgać po mechanizmy obronne, które zniekształcają rzeczywistość wewnętrzną. Kiedy kompromis między pragnieniami a zakazami okazuje się niemożliwy, dochodzi do powstawania objawów nerwicowych, które stanowią pewnego rodzaju rozwiązanie istniejącego konfliktu.
Ten nurt jest dla Ciebie, jeżeli:
pragniesz lepiej poznać siebie,
chcesz uzyskać większą kontrolę nad własnym życiem poprzez dotarcie do korzeni wszystkich swoich zaburzeń i problemów,
masz świadomość, że praca nad sobą wymaga dłuższego czasu i większego zaangażowania.
NURT BEHAWIORALNO-POZNAWCZY
Psychoterapia behawioralno-poznawcza (ang. cognitive-behavioral therapy, CBT) stanowi połączenie dwóch szkół psychoterapii, terapii behawioralnej i poznawczej. Terapia behawioralna rozwijana intensywnie od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku została zintegrowana z terapią poznawczą powstałą w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Współczesna terapia behawioralna nie stanowi jednolitego systemu myślenia i działania; istnieją znaczne różnice w środowisku analityków zachowania pod względem teoretycznym i w zakresie stosowanych technik (Prochaska, Norcross, 2005). Obejmuje szerokie spectrum technik, zbiór założeń teoretycznych (spójny fundament stanowią teorie uczenia się) oraz wspólną orientację metodologiczną. Postawa metodologiczna terapeuty behawioralnego zakłada, że proces terapii stanowi przedsięwzięcie empiryczne, wymagające sprawdzenia efektów za pomocą procedur badawczych. Nurt ten zakłada, że w ciągu życia uczymy się określonych zachowań i emocji, więc możemy się ich również oduczyć. Najpierw jednak musimy je zauważyć i zrozumieć. CBT opiera się na analizie sposobu, w jaki myślimy o sobie i świecie, a który warunkuje nasze zachowanie. To, jak myślimy i odczuwamy, wpływa zatem na to, jak się zachowujemy. Na przykład, w przypadku studentki pracującej nad własnym lękiem przed wystąpieniami publicznymi celem udziału w terapii behawioralnej byłoby swobodne wygłoszenie referatu na zajęciach akademickich. Powinna ona także czuć się swobodniej, gdy zabiera głos w dyskusji na seminarium. Efekt ten powinien utrzymywać się na długo po zakończeniu terapii. Terapeuci behawioralni rozumieją objawy psychopatologiczne (np. anoreksję) jako efekt procesu uczenia się. Behawioryści są przekonani, że warunki środowiskowe mają większe znaczenie dla rozwoju zaburzenia psychicznego niż wewnętrzne cechy podmiotu – w związku z tym terapia behawioralna nie rozwijała całościowej koncepcji osobowości. Zauważono, że większość nieprawidłowych zachowań (np. unikanie jedzenia) jest nabywana i podtrzymywania zgodnie z tymi samymi zasadami uczenia się, co zachowania prawidłowe (np. utrzymywanie właściwej diety). W procesie terapeutycznym pacjent przygląda się temu, które bodźce wywołują u niego określone reakcje – z pomocą terapeuty identyfikuje i rozpoznaje własne mechanizmy behawioralne, poddaje refleksji swoje myśli automatyczne i nawyki. Leczenie polega tu na zrozumieniu siebie i wypracowaniu bardziej adaptacyjnego sposobu postrzegania rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej, na zmianie przekonań i wzorców myślowych, które negatywnie wpływają na nasze emocje i działanie.
Dzięki terapii poznawczo-behawioralnej możliwe jest rozłożenie na czynniki pierwsze sytuacji, która daje efekt w postaci zniekształconego postrzegania. W tym procesie należy wyróżnić:
bodziec, czyli konkretną sytuację, która wywołuje działanie pacjenta,
specyficzny sposób myślenia pacjenta w danej sytuacji,
uczucia i odczucia fizyczne, które są następstwem specyficznego myślenia,
zachowanie (działanie), które w efekcie reprezentuje pacjent.
Ten nurt jest dla Ciebie, jeśli:
chcesz skupić się „tu i teraz”,
chcesz przepracować dany, określony problem,
potrzebujesz większej dyrektywności terapeuty wskazującego Ci kierunek, który doprowadzi Cię do określonego celu,
zastanawiasz się, co robisz źle i potrzebujesz przewodnika, który wytłumaczy Ci, dlaczego coś działa tak, a nie inaczej,
lubisz zadania domowe.
Efektem terapii poznawczo-behawioralnej jest nie tylko zmiana zachowania, ale także uświadamianie pacjentowi konsekwencji wprowadzenia takiej zmiany. Chodzi o wypracowanie nowych nawyków i reakcji. Prawdziwym sprawdzianem nowych umiejętności jest wcielenie ich w praktykę w normalnym życiu poza gabinetem psychoterapeuty. Zaletą tej formy leczenia jest rozwój samoświadomości pacjenta, co pozwala pacjentowi na samokontrolę swojego zachowania po leczeniu. Potencjał ten utrzymuje się u pacjenta dłużej, nawet po zakończeniu leczenia i pozwala mu zapobiegać nawrotom choroby. Wartością dodaną leczenia jest poprawa jakości życia pacjenta. Zyskał motywację do działania i wyższą samoocenę.
NURT HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNY
Psychoterapie humanistyczno-egzystencjalne rozwinęły się jako polemika wobec sposobu rozumienia jednostki oferowanego przez nurty psychoanalityczny i behawioralny. W opozycji do deterministycznej wizji człowieka kierowanego nieświadomymi popędami lub czynnikami zewnętrznymi, koncepcje humanistyczno-egzystencjalne podkreślają znaczenie wolnej woli i odpowiedzialności za własne wybory. Przedstawiciele tego nurtu uważają, że zachowanie człowieka jest motywowane potrzebą rozwoju i dążeniem do samorealizacji a rolą psychoterapeuty jest stworzenie warunków, w których rozwój będzie przebiegał bez zakłóceń. Wśród głównych podejść wymienia się: terapię skoncentrowaną na kliencie Carla Rogersa (ang. client-centered counselling) oraz opracowaną przez Fritza Perlsa terapię Gestalt. Współczesne modyfikacje tego podejścia obejmują m.in. terapię skoncentrowaną na emocjach Lesliego Greenberga (ang. emotion-focused therapy, EFT). Do przedstawicieli nurtu egzystencjalnego należy, z kolei, zaliczyć Victora Frankla (twórcy logo terapii) oraz Rollo May’a i Irvina Yaloma. Terapia w nurcie humanistyczno-egzystencjalnym zakłada uruchomienie posiadanej przez klienta tendencji do samorealizacji. Nurt humanistyczno-egzystencjalny skupia się na aktualnej relacji między psychoterapeutą a pacjentem, gdzie pacjent decyduje o temacie sesji oraz o to, jakie problemy w życiu chce zadać i ujawnić terapeucie. Proces psychoterapii może pomóc w zaakceptowaniu siebie i poprawie samooceny. W procesie psychoterapii dużą rolę odgrywa skupienie na „tu i teraz”. Terapeuta zachęca do naturalnej auto ekspresji, bezpiecznego eksperymentowania z wyrażaniem emocji i zachowaniami, na które do tej pory klient nie dawał sobie przyzwolenia. W tej modalności odchodzi się też od nazewnictwa „medycznego”, akcentując tym samym, że osoba zgłaszająca się na psychoterapię jest równa terapeucie – tylko określone przeszkody i problemy uniemożliwiły jej harmonijny rozwój.
Pacjent rozumie wszystkie złożoności swojej osobowości, aby odkryć, czego naprawdę chce, aby móc podejmować decyzje zgodne z jego tożsamością. Trendy humanistyczne kładą również nacisk na sygnały płynące z ciała i uczą relacji między umysłem a ciałem.
Ten nurt jest dla Ciebie, jeżeli:
spostrzegasz świat i własny rozwój przez pryzmat wartości, twórczości, autonomii,
motorem zmian i rozwoju są dla ciebie doświadczenia emocjonalne wynikające z relacji,
twoje głębokie tęsknoty dotyczą samorealizacji i poszukiwania w sobie nowych zasobów i możliwości,
chcesz rozwinąć swój potencjał,
odczuwasz pewnego rodzaju lęk egzystencjalny, z którym sobie nie radzisz.
NURT SYSTEMOWY
Terapia systemowa obejmuje grupę szkół terapeutycznych inspirowanych stworzoną przez Bertalanffy’ego w latach 30. XX w. ogólną teorią systemów. Zachowanie człowieka może być zrozumiane jedynie w kontekście systemu, którego jest częścią, czyli środowiska w jakim żyje. System definiowany jest jako zbiór elementów lub jednostek pozostających ze sobą w relacji. Połączenie elementów stwarza całość będącą czymś więcej niż sumą jej części. System rodzinny stanowi nie tylko grupę osób, lecz także sieć współzależności między nimi oraz jest nośnikiem reguł (często nienazwanych) rządzących życiem jej członków. W tym nurcie nie leczy się pojedynczego człowieka, nie uważa się go za zaburzonego i nie skupia się na takich aspektach jak struktura osobowości, świadomość czy nieświadomość jednostki. Terapii podlega system, do którego pacjent / pacjenci należy / należą. Nasze emocje są przez terapeutę rozpatrywane w kontekście środowiska, w którym żyjemy i jego dynamiki. Źródła zaburzeń – a dokładniej ich objawów – lokuje się tu w zaburzeniu całości systemu. Terapie zaliczane do nurtu systemowego różnią się zarówno pod względem rozumienia nieprawidłowości w zakresie relacji rodzinnych jak i sposobu pracy. Niezmiennie jednak leczenie obejmuje cały system rodzinny. Zgodnie ze sposobem rozumienia psychopatologii jednostki, przedmiotem pracy w psychoterapii jest zmiana w zakresie funkcjonowania rodziny jako całości. Terapia jest najczęściej krótkoterminowa, nastawiona na rozwiązanie aktualnie występującego problemu; dotyczy obserwowanych, obecnych w danym momencie zachowań i ich skutków. Terapeuta w aktywny i dyrektywny sposób pomaga zidentyfikować obecne trudności. Modalność ta, podobnie jak terapia poznawczo-behawioralna jest dyrektywna i zakłada sporą aktywność terapeuty w trakcie sesji. Niekiedy traktuje się ją jako odłam terapii poznawczo-behawioralnej. Proces leczenia jest zwykle krótkoterminowy i nastawiony na rozwiązanie określonego problemu. Regularność i częstotliwość spotkań nie odgrywają tutaj dużej roli, a spotkania zwykle odbywają się raz na 1-3 tygodnie.
Ten nurt jest dla Ciebie, jeżeli:
borykasz się z problemami małżeńskimi, kryzysami i konfliktami rodzinnymi,
chcesz poprawić swoje stosunki z bliskimi Ci osobami, ale nie wiesz, w jaki sposób tego dokonać.
NURT INTEGRALNY
Nurt integracyjny w psychoterapii (zwany też integratywnym) to podejście eklektyczne, łączące wiele podejść terapeutycznych, pozwalające terapeucie jak najlepiej dostosować się metodami pracy do potrzeb i problemów pacjenta.
Zakłada się, że psychoterapeuta w tej modalności posiada wiedzę z zakresu większości wcześniej omówionych podejść, przy czym zwykle dwa traktuje jako wiodące, a resztę jako uzupełniające. Sposoby pracy i podejścia psychoterapeutyczne są dobierane w zależności od diagnozowanej potrzeby, trudności i specyfiki problemu, z jakimi zgłasza się pacjent.
Ten nurt jest dla Ciebie, jeżeli:
trudno Ci zdecydować, który nurt będzie dla Ciebie najlepszy,
nie chcesz się ograniczać do jednego nurtu i wolisz, by terapeuta spojrzał na Twój problem wieloaspektowo.
